Σπήλαιο Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας
Το ιστορικό σπήλαιο της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας βρίσκεται σε μια όμορφη και κατάφυτη από ευκαλύπτους και αροδάφνες τοποθεσία στην Κάτω Δευτερά. Είναι λαξευμένο μέσα σε βράχο σε ύψος περίπου 50 μέτρων στις όχθες του Πεδιαίου ποταμού. Από εκεί μπορεί ο προσκυνητής, αφού ανέβει τα 104 σκαλοπάτια, να ατενίσει όλη τη Δευτερά και την γύρω περιοχή.
Η ιστορία του σπηλαίου βασίζεται κυρίως στην παράδοση ενώ τις λιγοστές γραπτές πληροφορίες τις έχουμε από αναφορές των ξένων περιηγητών που πέρασαν από την Κύπρο κατά καιρούς. Περισσότερες πληροφορίες για το σπήλαιο της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας μπορείτε να βρείτε στο βιβλίο του ιερέα της εκκλησίας Αγίου Νικολάου, Πατέρα Χαράλαμπου Νικολαΐδη «ΧΡΥΣΟΣΠΗΛΙΩΤΙΣΣΑ. Ο Σπηλαίος Ναός – Ασκητήριο της στην Κάτω Δευτερά ».
Ο χώρος αυτός πιθανόν να αποτέλεσε στο μακρινό παρελθόν ασκητήριο. Αποτελείται από τρία λαξευμένα υποσπήλαια που συνδέονται μεταξύ τους με δύο εσωτερικές σήραγγες και το μεγαλύτερο από αυτά, το κεντρικό αποτελεί το ναό.
Μέσα στο ιερό βήμα στην αψίδα υπάρχουν σημαντικές τοιχογραφίες τύπου ΦΡΕΣΚΟ και οι οποίες ανάγονται στον 12ο – 13ο αιώνα και έχουν πρόσφατα συντηρηθεί.
Η ονομασία του σπηλαίου οφείλεται στην ανεύρεση της σεπτής και θαυματουργής εικόνας της Παναγίας η οποία σύμφωνα με την παράδοση βρέθηκε με θαυμαστό τρόπο μέσα στο σπήλαιο. Από τότε το σπήλαιο ονομάστηκε «χρυσό σπήλαιο» και «Χρυσοσπηλιώτισσα» η Παναγία μας.
Το εικόνισμα είναι σε μέγεθος δωδεκαόρτου, δηλαδή στο μέγεθος των μικρών εικονισμάτων που τοποθετούνται στο τέμπλο κάθε εκκλησίας πιο πάνω από τις μεγάλες εικόνες.
Ανήκει στο σπάνιο είδος της αμφιπρόσωπης εικόνας, δηλαδή είναι αγιογραφημένη και στις δύο πλευρές. Το εικόνισμα αυτό φυλάσσεται στον ναό του Αγ. Νικολάου για λόγους ασφάλειας. Το 1998 στο χώρο του αγιάσματος ένας προσκυνητής αφού είχε κάνει τάμα κατασκεύασε την εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής σε ψηφιδωτό και καλλιτέχνησε τον χώρο.
Αμέτρητα τάματα έφεραν και εξακολουθούν να φέρνουν οι άνθρωποι που τους έχει θαυματουργήσει για να την ευχαριστήσουν. Όπως κέρινα ομοιώματα, στέφανα γάμων, ρούχα, νυμφικά κ.ά..
Υπάρχουν μαρτυρίες από ανθρώπους που έχουν δει την Παναγία λευκοντυμένη να στέκεται δίπλα στο καμπαναριό. Άλλοι την έχουν δει στον ύπνο τους και τους κάλεσε να την επισκεφθούν.
Η Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα γιορτάζει στις 15 Αυγούστου την Εορτή της Κοίμησης της. Από τα πολύ παλιά χρόνια γινόταν και γίνεται μέχρι σήμερα μεγάλο πανηγύρι που το επισκέπτονται περισσότεροι από 50,000 προσκυνητές κάθε χρόνο.
Στις 10 Αυγούστου το σεπτό εικόνισμα της Παναγίας μεταφέρεται από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο σπήλαιο με μεγάλη πομπή αφού λιτανευθεί πρώτα στους δρόμους της Κοινότητας, με την συνοδεία Επισκόπου, ιερέων, στρατιωτών, φιλαρμονικής και χιλιάδων πιστών. Εκεί παραμένει μέχρι και τις 16 Αυγούστου και επιστρέφει στον ναό του Αγ. Νικολάου. Όλες αυτές τις μέρες ψάλλεται καθημερινά η Παράκληση στην Παναγία.
Το 2001 μετά από επικοινωνία του ιερέα της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου, Πατέρα Χαράλαμπου Νικολαΐδη με τον υμνογράφο του Αγ. Όρους Ιερομόναχο Αθανάσιο Σιμωνοπετρίτη συντάχθηκε ο Παρακλητικός Κανόνας και το απολυτίκιο της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας.
Το 2002 η λειτουργία του σπηλαίου αναστάλθηκε για λόγους συντήρησης και το 2008 που ολοκληρώθηκαν οι εργασίες συντήρησης, λειτούργησε κανονικά. Κατά τη διάρκεια της συντήρησης η Εκκλησιαστική Επιτροπή κατασκεύασε ένα μικρό λυόμενο εκκλησάκι κάτω στις όχθες του ποταμού για τις λατρευτικές ανάγκες των πιστών.
Από την ανέκδοτη ποιητική συλλογή του Κλείτου Πολυνείκη, Μάϊος 2010, είναι και το ποίημα που ακολουθεί.
Δεκαπενταύγουστο στη Δευτερά
Δεξιά που μπαίννεις του χωρκού είναι η Παναγία
Χρυσοσπηλιώτισσα την λέν’ είναι Υπεραγία.
Δακάτω δα στο Σπήλιο της γίνεται παναϋρι,
π’ ούλλην την Τζιύπρο έρκουνται ζητώντας της χατήρι.
Κάμνουν παράκληση, γιορτή, αφταίνουν το καντήλι,
στη Παναγιά προσεύχουνται για υγεία και ειρήνη.
Κάθε δεκαπενταύγουστο είναι η κοίμησής της,
γλυκόηχοι ακούονται αγγελικά οι ψαλμοί της.
Παπάδες έρκουνται, πολλοί ψαλτάες τζι επισκόποι
μα πάντα στο καθήκον τους είναι τζι οι επιτρόποι.
Ούλλοι πιστοί σηκώνουνται πριχού να ξημερώσει,
πλυνίσκουνται, χτενίζουνται, βάλλουν τζιαι τα καλά τους
βρουτσίζουν τες ποϊνες τους να παν’ στην Παναγιά τους.
Βκαίνουσιν που τα σπίτια τους σγιαν τους καραόλους
τζι ούλλοι πάν’ στο Σπήλαιο τζιαμαί τους βρίσκεις όλους.
Πρώτος ο παπα Χαράλαμπος παρπατητός πηαίνει,
να φτάσει εις το Σπήλαιο μελωδικά να ψέλνει.
Να ο Πούλλος που ποτζιεί φωνάζει του Μιχαλάκη,
είναι τζι οι θκυο Επίτροποι, υπηρετούν με αγάπη.
Ακούω τζι ένα βέξιμο, ο μάστρε Πολύς θα είναι,
είν’ ο γλυκόφωνος ο ψάλτης μας τζιαι σάζει τη φωνή του.
Πιο κάτω η απάντηση έρκεται που τον Πόλλα,
είναι τζι αυτός καλλίφωνος, θα τους θυμάμαι αιώνια.
Τα ψαλτικά βιβλία τους που κάτω στη μασκάλη,
παίρνουν τα τζιαι φέρνουν τα με προσοχή μεγάλη.
Όταν ψάλλουσι τζι οι τρεις κάμνουσι χορωδία,
ακούεται στην εκκλησιά μια θεία μελωδία.
Παναϋρκώτες έσιει κάμποσους, πάνω που τους δκιακόσιους,
πουλούν λοκμάδες, σιάμισι, σιουσιούκκο, καττιμέρκα,
από χαλλούμια τζιαι τυρκά, κόμα τζιαι σιοιρομέρκα.